Tháp Bà Ponagar: Di Sản Văn Hóa Chăm Pa Lớn Nhất Việt Nam
Tháp Bà Ponagar, còn được gọi là Tháp Thiên Y Thánh Mẫu, là một trong những di tích lịch sử và văn hóa nổi tiếng của thành phố Nha Trang, Khánh Hòa. Đây không chỉ là một điểm đến du lịch hấp dẫn mà còn là minh chứng sống động về nền văn minh Chăm Pa cổ đại. Được xây dựng từ thời kỳ Hindu, Tháp Bà Ponagar không chỉ là một công trình kiến trúc ấn tượng mà còn là nơi thờ phụng vị nữ thần Thiên Y Thánh Mẫu Ana, với nhiều truyền thuyết kỳ bí gắn liền.
Vị trí và Lịch Sử
Tháp Bà Ponagar tọa lạc trên đỉnh một ngọn đồi nhỏ cao khoảng 10-12 mét so với mực nước biển, tại cửa sông Cái, cách trung tâm thành phố Nha Trang khoảng 2 km về phía Bắc, thuộc phường Vĩnh Phước. Đây là ngôi đền Chăm Pa cổ xưa, được xây dựng vào thế kỷ 8-9 trong thời kỳ Ấn Độ giáo hưng thịnh, khi vương quốc Chăm Pa còn tồn tại.
Tên gọi “Ponagar” thường được dùng để chỉ toàn bộ quần thể kiến trúc này, trong đó tháp lớn nhất, cao 23 mét, là điểm nhấn nổi bật. Theo truyền thuyết, nữ thần Ponagar (Thiên Y Thánh Mẫu) là người sáng tạo ra đất đai, cây cối và lúa gạo, đồng thời ban phát sự sống và bảo vệ sự thịnh vượng cho dân tộc Chăm Pa.
Quần Thể Kiến Trúc
Quần thể kiến trúc Tháp Bà Ponagar hiện nay được chia thành ba khu vực chính: Khu Tháp Cổng, Mandapa (khu tiền đình) và khu Đền Tháp. Tuy trải qua thời gian và biến động lịch sử, hiện nay chỉ còn lại một số công trình kiến trúc tiêu biểu, nhưng mỗi phần đều phản ánh đậm nét văn hóa và tín ngưỡng của người Chăm Pa.
- Mandapa (Khu Tiền Đình)
Mandapa là khu vực nằm ngay trước đền chính, nơi du khách có thể nhìn thấy từ cổng vào. Công trình này được xây dựng vào thế kỷ 11 với những cột trụ lớn bằng gạch nung, mang đậm dấu ấn kiến trúc Chăm Pa cổ. Đây có thể là nơi chuẩn bị lễ vật trước khi dâng lên thần thánh. Mặc dù mái che của Mandapa đã không còn, nhưng đây vẫn là điểm nhấn ấn tượng của toàn bộ khu di tích. Đặc biệt, hành trình lên dâng hương cho nữ thần Thiên Y Thánh Mẫu sẽ khiến du khách cảm nhận được sự thiêng liêng và tôn nghiêm của nơi này, với những bậc thang dốc, tượng trưng cho thử thách cần vượt qua để gặp được Bà.
- Khu Đền Tháp
Khu Đền Tháp là trung tâm của quần thể, nơi thờ nữ thần Thiên Y Thánh Mẫu. Tại đây, du khách sẽ thấy một hệ thống các tháp nhỏ, được xây dựng theo kiểu hình chóp nón, mỗi tháp có bốn cửa hướng ra bốn hướng Đông, Tây, Nam, Bắc. Tháp chính cao 23 mét, là nơi thờ tượng nữ thần Uma – vợ của thần Shiva. Các phù điêu trên tường và cột trụ đá trong khu đền thể hiện các hình ảnh thần thoại Ấn Độ giáo, như thần Shiva và những linh vật thần thoại, mang đậm yếu tố tâm linh.
Ngoài tháp chính, còn có các tháp nhỏ như Tháp Nam, Tháp Tây Bắc và Tháp Đông Nam, mỗi tháp đều có những đặc điểm riêng biệt, với các họa tiết khắc trên gạch nung, minh chứng cho sự phát triển rực rỡ của nền văn hóa Chăm Pa.
- Bia Ký Chăm Pa
Tháp Bà Ponagar cũng nổi bật với những bia ký cổ Chăm Pa có giá trị lịch sử lớn. Các bia ký này ghi lại các sự kiện liên quan đến việc xây dựng và cúng dường lễ vật của các vị vua Chăm Pa xưa. Một số tấm bia đáng chú ý, như tấm bia do Phan Thanh Giản chép vào năm 1856, ghi lại truyền thuyết về Thiên Y Thánh Mẫu Ana, được xem là nguồn tài liệu quý giá cho các nhà nghiên cứu văn hóa và tín ngưỡng Chăm Pa.
Truyền Thuyết Về Nữ Thần Thiên Y Thánh Mẫu
Thiên Y Thánh Mẫu Ana, theo truyền thuyết, là một tiên nữ được sinh ra từ mây trời và bọt biển, người sáng tạo ra thế giới và ban phát sự sống cho muôn loài. Bà có 97 người chồng, trong đó Po Yan Amo là người có uy quyền nhất. Bà sinh ra 38 người con gái, tất cả đều trở thành thần thánh, trong đó có ba người được chọn làm thần bảo vệ đất đai.
Truyền thuyết này không chỉ phản ánh tín ngưỡng của người Chăm mà còn có ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa tín ngưỡng của người Việt, nơi bà được tôn thờ với tên gọi Thiên Y Thánh Mẫu. Theo dân gian, bà mang lại ấm no, hạnh phúc cho con dân nơi đất Khánh Hòa, cũng như bảo vệ dân làng khỏi thiên tai và bệnh tật.
Lễ Hội Tháp Bà Ponagar
Lễ hội Tháp Bà Ponagar là một sự kiện tâm linh quan trọng của người Chăm, được tổ chức vào ngày 20-23 tháng 3 âm lịch hàng năm. Đây là dịp để tín đồ và du khách tôn vinh Thiên Y Thánh Mẫu và cầu nguyện cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa. Lễ hội đặc biệt nổi bật với điệu múa bóng truyền thống, do các thiếu nữ Chăm thể hiện trong trang phục rực rỡ, mang đậm nét văn hóa bản địa.
Ngoài múa bóng, lễ hội còn bao gồm nhiều nghi thức linh thiêng như lễ thay y, lễ thả hoa đăng, lễ cầu quốc thái dân an và nhiều hoạt động cộng đồng khác. Đây là dịp để du khách và người dân cùng nhau hòa mình vào không khí lễ hội, tìm hiểu thêm về tín ngưỡng và văn hóa Chăm Pa.
Thực Hiện Lễ Hội và Giá Vé
- Giá vé tham quan Tháp Bà Ponagar: 22.000 đồng/khách/lượt.
- Du khách có thể tham gia các tour nội thành Nha Trang, bao gồm các điểm tham quan như Nhà Thờ Đá, Chùa Long Sơn và Viện Hải Dương Học, để trải nghiệm những giá trị văn hóa đặc sắc của thành phố biển này.
Tháp Bà Ponagar không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là biểu tượng sống động của nền văn hóa Chăm Pa cổ xưa và tín ngưỡng thiêng liêng đối với nữ thần Thiên Y Thánh Mẫu. Với giá trị văn hóa và tâm linh sâu sắc, Tháp Bà Ponagar xứng đáng là một điểm đến không thể bỏ qua đối với du khách trong và ngoài nước.